تاریخچه ساخت پهپاد

اولین پهپادهای ایرانی ، چگونه و چه ‌زمانی ساخته شدند؟

اولین پهپادهای ایرانی ، در دوران دفاع مقدس و با هدف شناسایی مواضع دشمن ساخته شدند.

اگرچه از سال‌ها پیش از جنگ ، پرنده‌های هدایت‌پذیر از راه دور (پهپاد) ، به‌عنوان ابزار اطلاعاتی در ارتش‌های جهان از جایگاه خاصی برخوردار بودند ، اما در ارتش ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی محلی از اعراب نداشتند و گفته می‌شود که چند فروند از پهپادهای هدف ، در یکی از پایگاه‌های نظامی دیده شده که در دوران دفاع مقدس هیچ مأموریتی از خود نشان ندادند.

ضرورت به‌کارگیری پهپادهای شناسایی ، دقیقاً از روزی مطرح شد که فرماندهان جبهه‌های جنگ با چالشی به‌نام محدودیت پروازی هواپیماهای شناسایی RF4 ارتش روبه‌رو شدند و از عکس هوایی ، به‌عنوان مهمترین و قابل اتکاترین وسیله کسب اطلاعات و شناخت موقعیت دشمن در صحنه نبرد ، محروم شدند.

به‌دنبال تحریم‌های اقتصادی ــ تسلیحاتی ، نیاز جبهه‌های جنگ به عکس هوایی و نگرانی فرماندهان از نبود وسیله جایگزین ، نیروهای مؤمن ، متعهد و جوان مراکز تحقیقاتی دانشگاهی بر آن شدند تا در جهت تأمین جایگزینی ، برای آن به‌فکر چاره باشند و قرار داشتن کشور در تحریم‌های اقتصادی ــ تسلیحاتی ، آمریکا و دنیای غرب از یک طرف و تصویب عملیات استانچ¹ علیه جمهوری اسلامی ، امکان دستیابی به پهپادهای نظامی را برای نیروهای مسلح ایران طولانی و یا غیرممکن ساخته بود ، که رزمندگان برای تأمین آن هدف مجبور به ساخت و ارتقای هواپیماهای مدل شدند.

واحد اطلاعات عملیات قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) ، محوری‌ترین قرارگاه عملیاتی سپاه که کار ساماندهی ، هدایت و طرح‌ریزی عملیاتی قوای اسلام علیه نیروهای اشغالگر بعثی را به‌عهده داشت در سال 1362 گرفتار چالشی مهم در زمینه کسب اطلاعات از مواضع دشمن شد. این واحد که از روش‌های گوناگون از جمله عکسبرداری هوایی توسط هواپیماهای RF4 و RF5 ارتش جمهوری اسلامی ، گروه‌های پیاده شناسایی ، شنود مخابراتی و تخلیه اطلاعاتی اسرای جنگی به کسب اطلاعات از دشمن اقدام می‌نمود ، در سال 1362 پس از جلسه مشترک فرماندهان ارتش و سپاه و اعلام فرمانده نیروی هوایی ارتش مبنی بر وضع محدودیت پرواز برای هواپیماهای RF4 به‌دلایل مختلف از جمله کمبود هواپیما و پرمخاطره بودن این نوع پروازها ، فرماندهان جنگ را به‌دنبال یافتن وسیله یا روش جایگزین رهنمون کرد.

اگرچه خاستگاه اولیه ساخت پرنده‌های بدون سرنشین ، با رویکرد شناسایی و عکسبرداری هوایی مشخص و روشن نیست ، اما قدر مسلم این است که ابتدا شهید چمران در وزارت دفاع و سپس جهادهای دانشگاهی دانشگاه اصفهان ، دانشگاه صنعتی اصفهان ، دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه شیراز ، گام‌های اولیه را برای تأمین آن هدف برداشته‌اند که به‌لحاظ دستیابی دانشگاه اصفهان به موفقیت‌هایی ، روند پیگیری ساخت ، تولید و بهره‌برداری اطلاعاتی تا تشکیل یگان پهپاد در سپاه از آنجا آغاز شد.

نیاز قرارگاه خاتم به اطلاعات از عمق نیروهای دشمن ، که تأمین آن توسط نیروهای پیاده شناسایی قابل اتکا نبود ، از یک طرف و عدم تأمین عکس‌های هوایی توسط ارتش از طرف دیگر، نیاز به این پرنده را شدیدتر کرد.

با انجام موفقیت‌آمیز اولین تست عملیاتی توسط این هواپیمای ساخت جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان در نزدیکی جزیره ماهی ، تحت نظر فرماندهان قرارگاه خاتم ، امید به جایگزین شدن این پرنده‌های بدون سرنشین به‌جای هواپیمای RF4 پررنگ ‌تر شد و به‌دستور فرمانده سپاه تشکیل گردان رعد ، گردانی اطلاعاتی با هدف تأمین عکس هوایی ابلاغ شد. این گردان ، با استقرار در شهر اهواز و سپس در پادگانی در نزدیکی جبهه‌های جنگ ، به گسترش ساختار و سازمان پرداخت و تلاش کرد ، جای عکس‌های هوایی ارتش را برای فرماندهان سپاه پر کند.

اگرچه این گردان هیچگاه ، ساختاری هم‌عرض نام خود تا پایان جنگ نیافت ، اما با ساخت انواع هواپیماهای بدون سرنشین ، هم در نوع مأموریت هم در جغرافیای عملیاتی و هم در تنوع مأموریتی گسترش یافت و به اکثر نیازهای عملیاتی ، حتی فراتر از عکس‌های هوایی ارتش برای طرح ریزی عملیات آفند و پدافند سپاه و ارتش پاسخ داد.

مزیت‌های عکس‌های هوایی گرفته‌شده توسط پهپادهای سپاه هم بر عکس‌های هوایی RF4 و هم بر شناسایی‌های زمینی، فرماندهان را بر آن داشت که از این عنصر نوپا اما مؤثر و راهگشا حمایت و جایگاه ویژه‌ای در طرح‌ریزی عملیاتی برای آن باز کنند، به‌طوری که برخی از فرماندهان اجرای عملیات را موکول به دیدن عکس‌های هوایی پهپادها می‌کردند.

مزیت‌های عکس‌های هوایی گرفته‌شده توسط پهپادهای سپاه ، هم بر عکس‌های هوایی RF4 و هم بر شناسایی‌های زمینی ، فرماندهان را بر آن داشت که از این عنصر نوپا اما مؤثر و راهگشا ، حمایت و جایگاه ویژه‌ای در طرح ‌ریزی عملیاتی برای آن باز کنند.

سادگی در ظهور عکس‌ها ، به‌ وفور بودن آن‌ها و مهمتر از همه به ‌روز بودن این نوع عکس‌ها در برخی از موارد تا رده گردان را پوشش می‌‌داد و در توجیه عملیاتی منطقه بسیار قابل اتکا می‌نمود. وضوح بالای عکس‌ها ، عکس‌برداری با نماهای نزدیک ، عکسبرداری چند زوایه‌ای از یک منطقه مورد نظر، گستردگی مناطق عکسبرداری‌شده ، سرعت عمل در عکسبرداری تا بهره‌برداری ، کم‌هزینه بودن پروازها ، عدم نیاز به مهارت ویژه برای تفسیر عکس‌ها ، از ویژگی‌های مهم عکس‌های هوایی پهپادها به‌حساب می‌آمد که خیلی زود ، این گردان را مورد توجه قرار داد.

تأثیرات نظامی پهپادها ، چه در آفند و چه در پدافند از برجستگی‌های این یگان بود که برخی از آن‌ها عبارتند از: کمک به بازنویسی نقشه‌های نظامی ، کمک به کاهش تلفات انسانی ، کمک به تقاطع اطلاعاتی ، کمک به اهداف عملیاتی هوانیروز، انجام عملیات روانی علیه دشمن ، انجام عملیات فریب ، تکمیل‌کننده و تصحیح‌کننده شناسایی زمینی ، کسب اطلاعات از مناطق غیرقابل دسترس ، ایفای نقش در تک و پاتک ، شناسایی میادین مین و مواضع انتخابی دشمن و... .

آنچه توانست یگان پهپاد را در طول دوران دفاع مقدس ، هر روز بیش از پیش مورد توجه قرار دهد و سهم بیشتری از کسب اطلاعات از دشمن را در حوزه طرح‌ریزی عهده‌دار شود ، علاوه بر سخت‌کوشی ، از‌جان‌گذشتگی و ایثار کادر فنی و پروازی آن ، نوآوری و اتکا بر دانش بومی بود.

نیروهای پهپاد ، با ارتقای توانمندی پهپادها چه در زمینه عمق پروازی و چه در وسعت میدان عکسبرداری ، ابتکارات و نوآوری‌های مختلفی را تجربه نمودند ، که می‌توان به ابتکار در ارتقای موتور و بدنه ، ارتقا در کاربری انواع دوربین‌های عکسبرداری در پرنده‌ها ، ساخت و تولید لانچر ، اسکیت و... اشاره کرد.

حجم روزافزون مأموریت‌های ابلاغی قرارگاه عملیاتی خاتم از یک طرف و لزوم ساخت هواپیماهای جدید با قابلیت بالاتر، از طرف دیگر هرگز به پهپاد امکان جدا کردن آموزش و عملیات را تا پایان جنگ نداد و این یگان با حفظ توانمندی رزمی ، انواع آموزش‌های فنی و خلبانی را در خلال عملیات‌ها و مأموریت‌ها به‌انجام می‌رساند.

راه‌اندازی پهپاد در غرب کشور ، قبل از اینکه ترجمان توسعه ساختار و سازمان پهپاد به‌حساب آید ، بیانگر گستردگی نیاز واحد اطلاعات به این یگان بود.

گردان رعد ، با ارتقاء سطح دانش پروازی و با موفقیت در ساخت انواع هواپیمای بدون سرنشین ، تحت عناوین تلاش 1 و 2 و 3 هواپیماهای مهاجر و... خیلی سریع به یگان پهپاد، ارتقاء سازمان یافت و توانست با تصویربرداری از مناطق تحت اشغال دشمن ، نقش بی‌بدیل خود را در عرصه اطلاعات ثبت نماید. قرار گرفتن کشور در تحریم‌های ظالمانه اقتصادی و نظامی توسط ابرقدرت‌ها در هشت سال دفاع مقدس ، علاوه بر اینکه دستیابی ایران به هواپیماهای بدون سرنشین را غیرممکن می‌ساخت ، مسیر دستیابی حتی به قطعات تجاری هواپیماهای مدل را نیز دچار مشکل کرده بود. با این پیشینه یگان پهپاد اقدام به نوآوری در ساخت پرنده‌های مدل ، با قابلیت نظامی اعم از عکسبرداری هوایی ، تهاجمی ، خودانهدامی ، هدف و... کرد و در طول جنگ ، با تولید و بهره‌برداری از هواپیماهای مدل «تلاش» و «مهاجر» ، سهمی در خور در اطلاعات عملیات ایفا کرد.

موفقیت در صنعت ساخت و به‌کارگیری اطلاعات پرنده‌های بدون سرنشین ، با امور حفاظتی باعث شد که تا سال 1366 دشمن از کارآیی این پرنده‌ها بی‌خبر بماند و به‌دلیل ساختار ساده آن‌ها ، نتواند حتی یکی از آن‌ها را با انواع جنگ‌افزارهای خود ساقط کند.

پس از عملیات خیبر در سال 1362، بنیاد هریتیج آمریکا ، طرحی را مبنی بر از بین بردن اصل امید به ریگان رئیس جمهور آن کشور ارائه کرد ، این سیاست به منزله تشدید فشار به ایران و ناامیدکردن از دست‎یابی به پیروزی در جنگ بود. این سیاست بر چند اصل استوار بود ، که یکی از اصول آن اجرای عملیات استانچ با هدف جلوگیری از فروش سلاح به ایران بود. این عملیات از پائیز 1983 به‌فرماندهی ویلیام اشنایدر دستیار امور خارجه آمریکا در مسائل امنیتی شروع شد ، به این ترتیب که آمریکایی‌‎ها با جمع‌آوری اطلاعات در مورد خرید سلاح و وسائل نظامی توسط ایران ، از طریق دولت یا واسطه‎ها و یا بازار سیاه ، بلافاصله وارد عمل می‌‎شدند و به کشور فروشنده تذکر می‌‎دادند و یا بعضاً اقدام به دستگیری فروشنده و واسطه و یا خریدار می‌کردند.