مرواریدی در مرکز ایران

برای خبرنگارانی که در حوزه سیاست خارجی و هسته‌ای فعالیت می‌کنند، فرصت دیدار هر آنچه در قبالش خبر شنیده و خبر نوشته‌اند، از جذاب‌ترین قسمت‌های فعالیت‌شان است. بازدید از سایت‌های هسته‌ای کشور همچون نطنز (شهید احمدی روشن)، فردو (شهید علی‌محمدی)، تأسیسات فرآوری اورانیوم اصفهان یا UCF، نیروگاه اتمی بوشهر و در نهایت تأسیسات آب سنگین اراک (شهدای خنداب) هرکدام با توجه به پیشینه، کارکرد و اخباری که حول محورشان در جریان است، دارای جذابیت‌هایی هستند که حضور در آن‌ها و هم‌کلام شدن با دانشمندان بی‌ادعایی که نه‌تنها افتخارات‌شان که حتی نام و تصویرشان نیز به دلایل امنیتی منتشر نمی‌شود، می‌تواند برای هر کدام از دنبال‌کنندگان و تحلیلگران اخبار این حوزه هر بار که رخ می‌دهد، یک تجربه بی‌نظیر باشد.  

۴ سال قبل و در سال ۱۳۹۸ آخرین باری بود که فرصت بازدید از خنداب فراهم شده بود و چهارشنبه ۲۵ مرداد بار دیگر راهی اولین و تنها تأسیسات آب سنگین کشور شدیم که در سال ۱۳۷۲ کلنگ ساختش به زمین خورد، زمستان ۱۳۸۳ آغاز به کار و در مردادماه ۱۳۸۵، اولین قطرات آب سنگین را تولید کرد. امروز نیز به گواه رئیس سازمان انرژی اتمی «روزانه شاهد دستاورد در این تأسیسات هستیم». 

به دنبال نشان دادن چهره‌ای مخوف از برنامه هسته‌ای ایران هستند
محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی در جمع خبرنگاران و در جریان بازدید از سایت خنداب، ضمن تاکید بر اینکه باید چهره فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران در سطح جهان نمایان شود، گفت: برخی کشورها به‌دنبال نشان دادن چهره‌ای مخوف از برنامه هسته‌ای ایران در جهان هستند که این مسئله، ظرفیت بالای صنعت صلح‌آمیز هسته‌ای کشورمان را از حالت فنی خارج کرده و با سیاسی کردن این صنعت، شرایط را برای دفاع از آن سخت می‌کنند.

وی ادامه داد: با وجود هیاهوی به راه افتاده از فعالیت هسته‌ای ایران، شاهد اجرای سیاست «درهای باز، نوآوری باز» در سازمان انرژی اتمی ایران هستیم و این مهم نصب‌العین این سازمان قرار گرفته‌ است. با یک برنامه‌ریزی دقیق و برای از بین بردن این هیاهو، پیشرفت و سرعت بخشیدن در همه برنامه‌ها را سرلوحه کار خویش قرار داده‌ایم تا شاهد تاثیرات این صنعت در زندگی مردم باشیم و بتوانیم جلوه‌ای از اقتدار ملی را نمایان سازیم.

معاون رئیس‌جمهور گفت: دشمنان ایران دنبال ایجاد رعب و ناامیدی بوده و هستند و با مطرح کردن مسائلی نظیر فرار مغزها و خالی شدن کشور از وجود متخصصان، به آن رنگ می‌دهند. در شرایطی که تحت چنین تهاجم سیاسی و روانی قرار داریم؛ شاهد دستاوردهای جوانان کشور هستیم و اکنون و با تلاش‌‌های متخصصان، سازمان انرژی اتمی ایران را از یک سازمان تحقیقاتی به یک مجموعه صنعتی تبدیل کرده‌ایم و تأثیر فعالیت‌ها را در جامعه خواهیم دید.

وی افزود: در دوره فعلی این مسئله مهم بود که برای ارتباط با زندگی مردم این سازمان صنعتی شود و کار خود را به شکل تجاری‌سازی‌شده دنبال کند تا با ایجاد سازوکار مناسب و یک ریل‌گذاری هدفمند، اقدامات خویش را به ثمر برساند. با توجه به پتانسیل‌های موجود و در شرایط کنونی باید نتیجه اقدامات و دستاوردها به مردم کشورمان ارائه شود. یک ریل‌گذاری و مسیر پرسرعت را برای تحقق اهداف صنعت هسته‌ای کشور به وجود آورده‌ایم؛ به‌طوری‌که همه اقدامات در بخش‌های مختلف سوخت هسته‌ای، انرژی، لیزر، پلاسما، پرتوها، محیط زیست، آب و خاک و دیگر موارد نشأت‌گرفته از یک تفکر منسجم و تحت تاثیر این چشم‌انداز است.  براین اساس کار را از سال ۱۴۰۱ آغاز کردیم و توانستیم ۱۵۹ دستاورد دانشی را به ثبت برسانیم و این روند همچنان ادامه دارد.

اسلامی تصریح کرد که آب سنگین مرکز هسته‌ای خنداب امروز متقاضی فراوانی دارد زیرا با مصرف آن، متوجه کیفیت و خلوص بالای آن شده‌اند و به دنبال خرید آب سنگین ایران هستند. مشتقات آب سنگین بسیار گرانقیمت است و در حال تکمیل سرمایه‌گذاری در این زنجیره با ارزش افزوده بالا هستیم.

دستاوردهای سازمان انرژی اتمی و دوری از هیاهو

موضوع از بین بردن هیاهو پیرامون صنعت هسته‌ای در سال‌های اخیر در دستور کار سازمان انرژی اتمی قرار گرفته است و تلاش شده تا اهداف صنعت هسته‌ای بیش از پیش تحقق پیدا کند. یکی از این دستاوردهای صنعتی موضوع کاربرد پرتوها در کیفیت مواد غذایی است که کیفیت، عمر و آفت‌زدایی محصولات را در برمی‌گیرد. محمد اسلامی معتقد است: «کاربرد پرتوها کمک می‌کند صادرات‌مان به دلیل عدم انطباق با استانداردهای روز بین‌المللی دچار توقف، رکود یا بازگشت نشود».

دستاورد بعدی صنعت هسته‌ای موضوع فناوری پلاسما در پزشکی است. رئیس سازمان انرژی اتمی در این رابطه می‌گوید:«بخش دیگری که باید نسبت به آن توجه نشان داد؛ محور پلاسماست به‌طوری‌که استفاده از پلاسمای سرد را برای پلاسماتراپی در درمان بیماری سرطان عملیاتی کردیم». در حال حاضر ایجاد و فعال‌سازی سامانه‌های فناوری پلاسما برای درمان سرطان و کلینیک زخم برای بیماران دیابتی از برنامه‌های سازمان انرژی اتمی است که در فرآیند آزمون بالینی قرار دارند. در همین راستا تولید پودر همواستات یا بندآورنده خون برای جلوگیری از خونریزی در هنگام عمل جراحی سنگین در حوادث و بلایا برای مجروحان با موفقیت به انجام رسیده است. کاربرد دیگر پلاسما، استفاده از این فناوری در دفع سم آفلاتوکسین است که باغات پسته را هدف قرار داده و صادرات این محصول مهم کشور را دچار اخلال کرده است.

در زمینه تحقیق و توسعه رادیوداروهای جدید که با نگاه افزایش سهم درمان و توسعه رادیوداروهای درمانی انجام می‌شود، رادیوداروهای کارساز و مؤثری در دست ساخت است که در مرحله تحقیقات کاربردی یا بالینی هستند. از جمله دستاوردهای اخیر سازمان انرژی اتمی در حوزه رادیوداروها می‌توان به سه مورد اشاره نمود که از کیفیت بالایی برخوردار بوده و در تشخیص بیماری‌های مختلف تاثیر زیادی دارند؛ ایران چهارمین کشور جهان پس از آمریکا، آلمان و هلند است که به رادیوداروی گالیوم-۶۸ آر.ام.۲ دست یافته است، این رادیودارو در تشخیص انواعی از تومورها مانند سرطان مؤثر است. همچنین برای اولین بار در خاورمیانه، متخصصان سازمان انرژی اتمی موفق شدند نمونه بالینی قابل تزریق رادیوداروی تشخیصی مس-۶۴ پی.اس.ام.آی را تولید کنند که برای تشخیص تومورهای سرطانی استفاده می‌شود. رادیوداروی تشخیصی پارس آیوداین-۱۲۳ ام.آی.بی.جی مورد استفاده در تشخیص نوراندوکرین و غدد فوق کلیوی در نوزادان و کودکان به تولید انبوه رسیده و برای مراکز درمانی ارسال می‌شود. 
در حال حاضر سازمان انرژی اتمی بر محصولات آب سنگین همچون تولیدات دوتریوم که در حوزه سلامت کاربرد دارند متمرکز بوده و آن‌ها  را توسعه می‌دهد که در حال حاضر بیش از ۲۰۰ نوع محصول دوتره در تأسیسات آب سنگین خنداب اراک تولید می‌شود که در حوزه‌های کشاورزی، پزشکی، صنعتی، دارویی و دیگر حوزه‌ها کاربرد دارند.

تولید برق هسته‌ای پایدار، ایمن، پاک و ارزان در نیروگاه اتمی ۱۰۰۰ مگاواتی بوشهر از جمله مهمترین دستاوردهای سازمان انرژی اتمی ایران در دهه گذشته است که از ابتدای بهره‌برداری در سال ۱۳۹۰ تاکنون، بیش از ۵۸ میلیارد کیلووات ساعت برق به شبکه کشور تحویل داده است. با تولید برق اتمی در این بازه زمانی، معادل حدود ۹۰ میلیون بشکه نفت خام صرفه‌جویی شده و از انتشار حدود ۵۷ میلیون تن گازهای آلاینده به جو جلوگیری شده است. همچنین با اجرای برنامه‌های فشرده و تامین مالی و پشتیبانی لازم، تکمیل سریع‌تر نیروگاه‌های شماره ۲ و ۳ در دستور کار است. در همین حوزه، ساخت تأسیسات آب شیرین‌کن در بوشهر با ظرفیت ۷۰ هزار مترمکعب در روز که به ۱۰۵ هزار مترمکعب قابل ارتقاست، از جمله دیگر اقدامات مهم سازمان در حوزه امنیت انرژی و آب است.     

مؤسسات مصباح انرژی و مسنا
سایت آب سنگین اراک دارای دو شرکت تابعه به نام‌های مصباح انرژی و مسنا (مدیریت ساخت نیروگاه‌های اتمی ایران) است که هرکدام وظایف مشخصی را در این مجموعه بر عهده دارند. مدیرعامل شرکت مصباح انرژی یکی از افرادی بود که در جریان بازدید روز چهارشنبه در جمع خبرنگاران قرار گرفت و به دستاوردهای شرکت متبوع خود اشاره کرد؛ شرکتی که به گفته رئیس سازمان انرژی اتمی از سال ۱۴۰۱ به‌صورت رسمی و شفاف دستاوردهایش را در بازار بین‌المللی عرضه می‌کند و در حوزه کاری خود یکی از پنج شرکت معتبر جهان است. این دانشمند هسته‌ای روایت کرد که محصولات تولیدشده در این شرکت، چگونه حوزه سلامت در کشور را ارتقا داده و خواهد داد. برای مثال کیت‌های غربالگری نوزاد تولیدشده در مصباح انرژی که پیش از این منحصراً در اختیار آمریکا و آلمان بود، قادر است نقص‌های متابولیک نوزادان را در بدو تولد تشخیص دهد. مدیرعامل مصباح انرژی همچنین به نام کشورهای مطرحی اشاره کرد که امروز از مشتریان محصولات این شرکت ایرانی هستند. 

براساس اطلاعاتی که بر روی سایت این شرکت قرار گرفته است، شرکت مصباح انرژی شرکتی پیشرو در زمینه تولید آب سنگین در خاورمیانه می‌باشد که تحت نظارت سازمان انرژی اتمی ایران فعالیت می‌نماید. این شرکت در سال 1377 و به‌منظور تامین آب سنگین مورد نیاز راکتور آب سنگین اراک تاسیس گردید. ظرفیت تولید مجتمع، 20 تن محصول - آب سنگین با خلوص بالا و با غنای ایزوتوپی 99.95% - در سال می‌باشد. پس از بهره‌برداری موفقیت‌آمیز از مجتمع تولید آب سنگین، شرکت مصباح انرژی با بهره‌گیری از آب سنگین تولیدی خود به‌عنوان منبع دوتریوم، اقدام به تولید ترکیبات ایزوتوپیک و نشان‌دار شده با دوتریوم نمود.

مصباح انرژی دارای آزمایشگاه‌های مجهز و مدرن جهت شناسایی، اندازه‌گیری و آنالیز گونه‌های مختلف ایزوتوپ‌های پایدار است. ایزوتوپ‌های پایدار محصولات هسته‌ای بسیار گرانقیمتی هستند که هر گرم برخی از آن‌ها مانند ایتربیم، در صورت وجود و ارائه در بازارهای جهانی، ده‌ها هزار دلار قیمت دارد و تولید آن‌ها از فناوری بالایی برخوردار است. ایزوتوپ‌های پایدار کاربرد بسیار وسیعی در صنعت پزشکی، علوم هسته‌ای، زمین‌شناسی، کشاورزی، داروسازی و تحقیقات علمی دارند. نقش ایزوتوپ در بخش سلامت شامل تشخیص دقیق بیماری‌ها و درمان بیماری‌های بسیار خطرناک مانند انواع سرطان‌ها، بسیار پررنگ و غیرقابل اغماض است.   

این شرکت همچنین ارائه‌دهنده خدمات آزمایشگاهی در زمینه انجام آزمون‌های کنترل کیفی نمونه‌های مختلف و تنها مرجع انجام آزمون‌های اندازه‌گیری نسبت‌های D/H و O¹⁸/O¹⁶ آب (در محدوده غنای طبیعی) و نیز ترکیبات دوتره در ایران می‌باشد. 

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای مجتمع آب سنگین اراک تولید اکسیژن ۱۸ است. در این زمینه تحول بسیار مهمی در صنعت پزشکی هسته‌ای کشورمان به شمار می‌رود. واحد تولید اکسیژن ۱۸ در ابتدای سال ۹۳ توسط علی‌اکبر صالحی افتتاح شد. دستگاه PET که برای تشخیص سرطان و شناسایی بافت‌های سرطانی استفاده می‌شود، از این محصول مصباح انرژی استفاده می‌کند.

راکتور آب سنگین خنداب
تأسیسات آب سنگین اراک یکی از تأسیسات بزرگ هسته‌ای کشور محسوب می‌شود که در ۷۵کیلومتری شمال غرب اراک و در شهر خنداب واقع شده است. این مجتمع شامل یک نیروگاه و راکتور تحقیقاتی است که در سال ۹۶ نام این راکتور تحقیقاتی آب سنگین به راکتور تحقیقاتی آب سنگین خنداب تغییر پیدا کرده است که گفته می‌شود این تغییر نام در راستای حفظ ماهیت آب سنگین این راکتور در اسناد مربوط رسمی آژانس بوده است. ایران بعد از کشورهایی همچون آمریکا، روسیه، چین، هند، آرژانتین، رومانی، کانادا و... نهمین کشوری بود که در دنیا آب سنگین تولید کرد اما در حال حاضر در دنیا ۵ کشور همچنان آب سنگین تولید می‌کنند.

آب سنگین یکی از مواد اصلی در راه‌اندازی راکتورهای تولید انرژی و تحقیقاتی موسوم به راکتورهای آب سنگین به شمار می‌رود. راکتورهای آب سنگین نیازی به اورانیوم غنی‌شده ندارند و از اکسید اورانیوم طبیعی به‌عنوان سوخت استفاده می‌کنند. این فرایند، نیاز به اورانیوم غنی‌شده را مرتفع می‌کند اما طراحی این راکتورها پیچیده و تولید آب سنگین نیز هزینه‌بر است. آب سنگین از جدا‌سازی نوعی از مولکول‌های آب با غلظت یک در هر ۷۰۰۰ مولکول به دست می‌آید که هیدروژن آن یک نوترون بیشتر از هیدروژن عادی دارد. این نوترون اضافه موجب می‌شود تا عمل‌‌‌کنندگی نوترون‌های پرسرعت به اندازه‌ای برسد که واکنش‌های زنجیره‌ای تولید انرژی از میله‌های سوخت آغاز شود درحالی‌که در راکتورهای قدرت آب‌سبک، اورانیوم غنی‌شده درحد سه‌و‌نیم درصد و بیش از آن برای انجام واکنش مورد نیاز است. در راکتورهای آب سنگین، این ماده وظیفه خنک کردن میله‌های سوخت، همزمان با کند کردن نوترون‌های پرانرژی را بر عهده دارد. با نزدیک شدن راکتور تحقیقاتی تهران، که حدود ۴۰ سال پیش و با قدرت ۵ مگاوات راه‌اندازی شده است، به پایان عمر کاری خود و نیاز روزافزون کشور به انواع رادیوایزوتوپ‌های صنعتی و همچنین رادیوداروها، راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک با قدرت ۴۰ مگاوات طراحی و مکان آن در نزدیکی شهر خنداب در شمال غربی شهرستان اراک تعیین شد.

ایالات متحده برای نخستین‌بار در دسامبر سال ۲۰۰۲ با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای منتشرشده متوجه وجود راکتور آب سنگین در اراک شد. در همان زمان هم از ایران خواسته شد که به دلیل نگرانی‌هایی که در حوزه تکثیر تسلیحات هسته‌ای از جانب راکتور آب سنگین وجود دارد این راکتور را نابود کند. در سایه توافقنامه موقت ژنو که در نوامبر ۲۰۱۳ میان ایران و ۱+۵ منعقد شد ایران وعده داد که سوخت‌رسانی به این راکتور انجام نگیرد.

پس از امضای برجام، یکی از موضوعاتی که تیم مذاکره‌کننده لازم بود تا در قبالش به افکار عمومی پاسخگو باشند، موضوع تأسیسات آب سنگین بود که آیا در چارچوب توافق، ماهیت آن تغییر خواهد کرد؟ به همین منظور نیز علی‌اکبر صالحی، رئیس وقت سازمان انرژی اتمی در تاریخ ۶ مرداد با حضور در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری، به سوالات موجود در این ارتباط پاسخ داد. رئیس سازمان انرژی اتمی در پاسخ به این ادعا که گفته شده است در راکتور آب سنگین اورانیوم غنی‌شده استفاده خواهد شد در این صورت ماهیت آب سنگین اراک حفظ نمی‌شود، گفت: تعریف راکتور آب سنگین به غنای سوخت نیست. تعریف راکتور آب سنگین به استفاده از آب سنگین برای کندکنندگی نوترون و منعکس کردن نوترون‌هاست. ما راکتور آب‌سنگین داریم که هم با اورانیوم غنی‌شده و هم با اورانیوم طبیعی کار می‌کند.

صالحی در ادامه سخنانش در پاسخ به این ادعا که قرار است در محل قلب راکتور اراک بتن ریخته شود، گفت: زمانی که قلب راکتور را درمی‌آورند که در یک چاله‌ای در زمین است در آنجا یک تانکر فولادی وجود دارد که ما در بازطراحی آن تانکر فولادی را درمی‌آوریم و کنار می‌گذاریم. اینکه گفته می‌شود داخل آن چاله را بتن بریزیم امری اشتباه است و این گفته‌ای است که جان‌کری به اشتباه بیان کرده و در رسانه‌های ما هم منعکس شده است. در مخزن فعلی سوراخ‌هایی تعبیه شده که با توجه به طراحی قبلی بوده است اما اگر بخواهیم مخزن را و قلب را بازطراحی کنیم با توجه به سوخت غنی‌شده آن، همه‌چیز باید عوض شود و آن مخزن دیگر قابل استفاده نخواهد بود. ۱+۵ معتقدند که مخزن قبلی یا باید بریده شود یا در آن بتن ریخته شود. من به‌عنوان رئیس سازمان انرژی اتمی و کارشناس باید بگویم که حتی اگر مخزن را دربیاوریم و کنار بگذاریم و در آن بتن نریزیم دیگر اجازه برگرداندن آن به داخل قلب راکتور را نمی‌دهم و این مسئله به خاطر مسائل ایمنی در راکتور است که بسیار حائز اهمیت است. اگر خدشه یا ترکی که به چشم نیاید روی این مخزن قرار گیرد در آینده ممکن است اشکالات غیرقابل جبران ایجاد کند. ما اگر مجبور به بازگشت به قبل از برجام باشیم درحالی‌که آن مخزن را از قلب راکتور درآورده‌ایم باید برای دوباره کار گذاشتن آن، مخزن جدید بسازیم.